تفسیر سوره انسان - جلسه ۱

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم

﴿هَلْ أَتي‏ عَلَي الْإِنْسانِ حينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً (1) إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشاجٍ نَبْتَليهِ فَجَعَلْناهُ سَميعاً بَصيراً (2) إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً (3) إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْكافِرينَ سَلاسِلَ وَ أَغْلالاً وَ سَعيراً (4) إِنَّ الْأَبْرارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كانَ مِزاجُها كافُوراً (5) عَيْناً يَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَها تَفْجيراً (6) يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ يَخافُونَ يَوْماً كانَ شَرُّهُ مُسْتَطيراً (7) وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلي‏ حُبِّهِ مِسْكيناً وَ يَتيماً وَ أَسيراً (8) إِنَّما نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُريدُ مِنْكُمْ جَزاءً وَ لا شُكُوراً (9)﴾

سوره مبارکه «انسان» که بعد از سوره مبارکه «قيامة» قرار دارد در تبيين و تشريع خلقت انسان است. قرآن کريم سه بخش آيات مربوط به ساختار خلقت دارد: يک بخش مربوط به خلقت کل جهان است، يک بخش مربوط به خلقت سماوات و ارض و مانند آن است که به طور خصوصي تبيين مي‎کند، يک بخش از آن مربوط به خصوص انسان است. درباره انسان، هم از «کان تامه» او خبر مي‎دهد هم از «کان ناقصه» او. هم از «ليس تامه» او خبر مي‎دهد هم از «ليس ناقصه» او. «کان تامه» اين است که او را آفريد. «کان ناقصه» اينکه او را چگونه آفريد و چه جور آفريد؟ «ليس تامه» آن است که او نبود و خدا او را بود کرد. «ليس ناقصه» اين است که نداشت و خدا به او داد. همه اين خصوصيت‎ها را مبسوطاً قرآن کريم بيان کرد.

بخشي از آيات به جريان و فضاي مدينه تناسب تام دارد؛ نظير: ﴿وَ يُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی‏ حُبِّهِ مِسْكيناً﴾[1] که مربوط به إطعام اهل بيت(عليهم السلام) نسبت به يتيم و مسکين و اسير است. بخشي هم به جريان مکه بي‎شباهت نيست؛ لذا گفتند ملفّق از مدني و مکي است. صدر سوره دارد که ﴿هَلْ أَتی﴾ اين «هل» استفهام تقريري است نه اينکه حالا «هل» به معناي «قد» باشد. «هل» به معناي خودش است؛ منتها استفهام گاهي تنبيهي است، گاهي استعطاعي است، گاهي تقريري است. ﴿هَلْ أَتی﴾ يعني يقيناً آمده است؛ به دليل اينکه آيات بعدي سخن از استفهام نيست، سخن از سؤال و توضيح خواستن و زير بار مسئوليت رفتن و عتاب کردن است. اينکه فرمود: ﴿هَلْ أَتي‏ عَلَي الْإِنْسانِ حينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً﴾؛ اين ناظر به «کان ناقصه» است يعني روزگاري گذشت که انسان چيز قابل ذکري نبود. ساليان متمادي خاک بود، اين اختصاصي به آدم و امثال آن ندارد کلّ انسان اين است. الآن اگر کسي برود پشت بام اين نظام سپهري، اين هفت هشت ميليارد بشر را نگاه کند و از آينده اينها باخبر باشد، مي‎بيند اين هفت هشت ميلياردي که هستند سابقه نفي داشتند قبلاً خاک بودند در مزرعه‎ها بودند، در مرتع‎ها بودند، بعد از دويست سال سيصد سال کمتر و بيشتر هم باز در مزرعه‎ها هستند در خاک‎ها هستند؛ يعني اينها خاک‎هاي مزرعه بودند، خاک‎هاي باغ‎ها بودند، بعد به صورت زراعت و کِشت و زرع درآمدند، بعد به صورت ميوه درآمدند، بعد به بازار عرضه شدند، بعد نسل قبلي از آنها استفاده کرد، بعد نطفه شدند، بعد زنده شدند و بعد هم نگاه مي‎کند، بعد از دويست سال هم باز در همين خاک‎هاي مزرعه و مرتع‎اند. اينها يک سير افقي دارند که از خاکي به خاکي تبديل مي‎شود. اين مربوط به بدن اوست که دوباره ذات اقدس الهي اينها را برمي‎گرداند؛ اما اگر به ملکوت عالم سفر بکند، روح آنها را در يک سطحي ديگر مي‎بيند که روح قبلاً چه بود؟ الآن چيست؟ بعد چه مي‎شود؟ آن تحوّل مادي زمان و زميني ندارد. اين انسان‎ها اين طور بودند؛ لذا صادر هم نسبت به «کان تامه» آنها صادق است که به زکريا و امثال زکريا مي‎فرمايد: ﴿قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً﴾[2] اين «کان»، «کان تامه» است؛ نه اينکه «شيئاً» خبر باشد؛ يعني تو چيزي نبودي. نه اينکه در عدم «لا شيء» بودي که بشود «کان ناقصه». ﴿قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً﴾ اين «شيئاً» تمييز و حال و مانند آن است، خبر نيست. اين کان، کان ناقصه است «لا شيء» بودي. وقتي زکريا عرض کرد: ﴿وَ اشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْبا﴾[3] ذات اقدس الهي فرمود که اينها که کارهاي دشوار است اصل آن کار که «کان تامه» است، نبود را بود کرديم، حالا مي‎توانيم تو را هم پدر کنيم. ﴿قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً﴾ اين در باره «کان تامه» است آن هم «ليس تامه»؛ يعني «لاشيء» را شيء کرد. «کان ناقصه» هم اين است که انسان ﴿هَلْ أَتَي عَلَي الْإِنسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئاً مَذْكُوراً﴾ قابل ذکر نبود؛ حالا يا خاک‎هاي بيابان و خيابان بود يا نطفه‎اي بود که قابل ذکر نبود. در بخش پاياني سوره مبارکه قبل، يعني سوره مبارکه «قيامة» هم دارد که درباره همين انسان فرمود مگر انسان سابقه اين شيء را ندارد؟ ﴿أَ لَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنى﴾[4] که قابل ذکر نبود.

بنابراين اين کان، «کان ناقصه» است ﴿لَمْ يَكُن شَيْئاً مَذْكُوراً﴾؛ يعني قابل ذکر نبود، برخلاف کان سوره مبارکه «مريم» که «کان تامه» است؛ ﴿قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً﴾. پس ﴿هَلْ أَتَي عَلَي الْإِنسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ﴾ که قابل شيء نبود؛ منتها آن جايي که قابل ذکر نبود، شيئي بود به نام تراب يا نطفه که خدا او را به اين صورت درآورد. آن جايي که ﴿قَدْ خَلَقْتُكَ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ تَكُ شَيْئاً﴾ در بحث‎هاي پارسال در تبيين خطبه فدکيه حضرت زهرا(سلام الله عليها) آنجا گذشت که ذات اقدس الهي عالم را «من لا شيء» خلق نکرد. يک شبهه‎اي بود که از ديرزمان ماديين داشتند، اين شبهه را مرحوم کليني مي‎فرمايد وجود مبارک حضرت امير با لطيف‎ترين بيانات عقلي‎شان اين شبهه را پاسخ دادند. مرحوم ميرداماد در الرواشح السماويه اين را تفصيلاً بيان کرد. آن شبهه ماديين اين است که خدا عالم را از چه چيزي خلق کرد؟ اگر «من شيء» خلق کرد؛ پس قبل از خلقت، اشيايي، موادي بودند و خدا اين مواد را جمع کرد به صورت آسمان و زمين درآورد. پس معلوم مي‎شود که يک شيئي ممکن است باشد محتاج به خالق نباشد و خدا از اين مجموعه يک چيزي بسازد؛ اگر «خلق العالم من شيء» و اگر عالم را «من لا شيء» خلق کرد، «لا شيء» يعني عدم که چيزي نيست که ماده قرار بگيرد خدا از عدم آسمان بسازد و از عدم زمين بسازد و شيء هم که خالي از دو طرف نقيض نيست.

«فتحصّل» آن شبهه ماديين و ملحدان اين است که خدا عالم را يا «من شيء» خلق کرد يا «من لا شيء». اگر «من شيء» خلق کرده باشد پس معلوم مي‎شود قبل از خلقت اشيايي بود و خدا از اينها عالم را ساخت و آن اشياء نيازي به خالق نداشتند نيازي به خدا نداشتند. پس مي‎شود شيئي موجود باشد و خدا نداشته باشد و اگر عالم را «من لا شيء» خلق کرده باشد، «لا شيء» عدم محض است «عدم» ماده قرار نمي‎گيرد که خدا از عدم آسمان بسازد از عدم زمين بسازد. اين شبهه‎اي بود از ديرزمان ماديون داشتند.

خطبه نورانی حضرت زهرا(سلام الله عليها) خطبه فدکيه، آن سه چهار سطر اول، نه خِطابه آن حضرت. آن خطبه يعني آن سه چهار سطر اول، مثل خطبه‎اي که وجود مبارک حضرت امير از صفين که برگشت يک خطبه عميقي خواند که مرحوم کليني مي‎فرمايد که اگر انبيا جمع بشوند و در بين آنها انبياي اولوا العزم نباشد کسي نمي‎تواند اين گونه سخنراني کند.[5] عصاره سخنراني مشترک بين وجود مبارک حضرت امير و زهرا(سلام الله عليهما) اين است که حضرت فرمود: «خلق الاشياء لا من شيء»،[6] آنها مشکلشان اين است که مي‎گفتند شيء که خالي از نقيضين نيست، هر دو طرف نقيض محال است، همان طور که اجتماع نقيضين محال است ارتفاع نقيضين هم محال است. بگوييم خدا جهان را «من شيء» خلق کرد که محال است، بگوييم «من لا شيء» خلق کرد که محال است؛ پس خلقت درست نيست!

جوابي که از خطبه حضرت امير برمي‎آيد اين است که اجتماع نقيضين محال است درست است. ارتفاع نقيضين محال است درست است؛ اما نقيض «من شيء»، «من لا شيء» نيست. «نقيض کلّ رفع أو مرفوع».[7] نقيض «من شيء»، «لا من شيء» است، نه «من لا شيء». «من لا شيء» که موجبه است، «من شيء» هم موجبه است؛ نقيض موجبه که موجبه نيست. خدا عالم را «لا من شيء» خلق کرد؛ يعني مُبدَع است؛ يعني ماده نمي‎خواهد. اين است که کليني مي‎فرمايد در برابر اين خطبه بايد سجده کرد.

اين سه چهار جمله خطبه نوراني فدکيه هم تعبيرش همين است که «خلق العالم لا من شيء»، «خلق الأشياء لا من شيء». انسان يک بخشي از آن که مربوط به «کان تامه» است «لا من شيء» مُبدع است مخصوصاً روح او. بخش ديگرش که نطفه و مانند آن است «من شيء» است، ولي شيئي که قابل ذکر باشد نيست.

فرمود: ﴿هَلْ أَتی﴾، اين «هل» هلِ تقريريه است. «قد أتي» نه اينکه «هل» به معني «قد» باشد «هل» به معني خودش است؛ منتها استفهام چند گونه است. ﴿هَلْ أَتَي عَلَي الْإِنسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئاً مَذْكُوراً﴾ قابل ذکر نبود مثل همان است که در پايان سوره مبارکه «قيامة» دارد که: ﴿أَ لَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنى﴾، آيه 37 سوره مبارکه «قيامة» که قبلاً گذشت اين بود: ﴿أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدی ٭ أَ لَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنى﴾،[8] يک قطره آب بود که ما اين را به اين صورت درآورديم که الآن صدها دانشمند بخواهند تشخيص بدهند که اين انسان کيست تازه در بدن او گير کردند، بسياري از بيماري‎ها کشف نشده، بسياري از داروها کشف نشده است. تازه درباره بدن او؛ اما درباره روح او ﴿وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ﴾؛‎‎[9] بنابر اين که اين روح منظور غير انساني باشد، ﴿وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلا﴾.

﴿هَلْ أَتَي عَلَي الْإِنسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئاً مَذْكُوراً﴾؛ حالا انسان فرق مي‎کند آدم «و من دونه» اين طور بودند هم «کان تامه» دارند هم «کان ناقصه». «کان تامه» درباره کل عالم است که ﴿اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ﴾،[10] اين «کان تامه» است. «کان ناقصه» اين است که ﴿أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ﴾[11] هر چه آفريد زيبا آفريد. اين طور نيست که به بعضي‎ها کمالات لازم را داده باشد کمالات لازم را به بعضي نداده باشد. هر چيزي، هر امري را لازم داشت خدا به او داد. اين ﴿أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ﴾، نه يعني حُسن ظاهري نظير طاووس. به خرچنگ هر چه خواست داد. به طاووس هر چه خواست داد. تغذيه او، تنميه او، توليد او، هر چه که براي خرچنگ لازم بود به او داد، هر چند زيبا نباشد. ﴿أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ﴾، اين را وجود مبارک موساي کليم برابر آيات سوره «طه» تبيين کرد وقتي فرعون گفت «رب العالمين» کيست؟ فرمود: ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَي كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَي﴾[12] هر چه را آفريد زيبا آفريد. يعني اگر فلان حشره فلان پشه، فلان خرچنگ، فلان موجود آبزي يا خشک‎زي يا ذوحياتين لازم داشت به او داد. اين طور نيست که ماهي يک چيزي را لازم داشته باشد و خدا به او نداده باشد، يا مرغ هوا چيزي را لازم داشته باشد و خدا به او نداده باشد، اين طور نيست. ﴿رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَي كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ﴾، بعد او را چون به همه امور مجهز کرد به مقصدش هدايت کرد.

﴿هَلْ أَتَي عَلَي الْإِنسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُن شَيْئاً مَذْكُوراً﴾؛ اصرار قرآن کريم بر انسان‎شناسي آن است که در جريان حيات‎شناسي آنها که کم‎انديش و نزديک‎بين هستند، چون دورتر از جريان عالم مُلک را نمي‎بينند، گاهي انسان را در حدّ يک حيوانات عادي مي‎پندارند، گاهي هم انسان را در حد حيوانات برتر نظير بوزينه و امثال بوزينه مي‎گويند ـ معاذالله ـ انسان قبلش حيوان به نام بوزينه بود و ميمون بود و مانند آن. اينها کساني هستند که نه از قبل باخبرند، نه از بعد باخبرند، نه از علوم عقلاني باخبرند، نه از علوم وحياني مستحضرند. مي‎فرمايد اينها درست انسان را نشناختند درست اندازه‎گيري نکردند، معرفت‎شناسي آنها در محدوده حس است. اينها که فکر مي‎کنند انسان در حدّ گياه است يا در حدّ حيوانات عادي است چون بيش از حس بهره‎اي نبردند.

الآن ببينيد بسياري از فتواهاي پزشکي را از آزمايشگاه موش مي‎گيرند. اين بيماري را در آزمايشگاه موش مشاهده مي‎کنند، بعد درمانش را هم از آن آزمايشگاه مي‎گيرند و انسان را معالجه مي‎کنند و اين مقام شريف طب را در حدّ دامپزشکي تنزّل دادند آن هم مربوط به بدن انسان است. قرآن کريم مي‎فرمايد نه تنها انسان در حدّ آزمايشگاه موش بررسي نمي‎شود در حدّ ساير حيوانات هم بررسي نمي‎شود. بسياري از بيماري‎هاست که اصلاً در آزمايشگاه موش جواب نمي‎گيرد. اين ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً﴾[13] را که آزمايشگاه موش جواب نمي‎دهد. فرمود اگر کسي همسري دارد به بيگانه نگاه مي‎کند، اين مريض است. اين را که آزمايشگاه موش جواب نمي‎دهد.

بنابراين آنها اين مقداري که بيشتر ترقي کردند شما اين حيات‎شناسان را زيست‎شناسان روز را بررسي کنيد، آدم‎هاي خوبي‎اند اهل نماز هم هستند اهل ديانت هم هستند؛ منتها راه پژوهش و تحقيق را ندارند. اينها بررسي کردند گفتند انسان مثلاً سي درصد با گياه شريک است يا مثلاً چهل درصد با فلان حيوان شريک است. برخي از انسان‎ها هشتاد درصد با ميمون مشترکاتي دارند. اينها درست است در بخش تغذيه در بخش تنميه در بخش توليد، بله مشترکاتي دارند؛ اما انسان يک مرحله چهار يا پنج بُعدي است مثل انساني که دوران دبستان و دبيرستان و دانشگاه و فوق ليسانس را گذارنده و الآن دوران دکتراي اوست. اين کسي که دوران دکترا را مي‎گذراند در عين حال که مشترکاتي دارد با دبستاني‎ها هر چه او مي‎داند اين مي‎داند با دبيرستانيها مشترکاتي دارد با دانشگاهي‎ها مشترکاتي دارد با فوق ليسانس مشترکاتي دارد، يک سلسله مطالب علمي و عملي دارد که هيچ کدام از آن اصناف چهارگانه ندارند. انسان در عين حال که يک سلسله مشترکاتي با نباتات دارد، با حيوانات دارد حيوانات خيلي عقب‎افتاده يا حيوانات مياني، يک سلسله مشترکاتي با فرشته‎ها دارد. اينها بررسي کردند مشترکات بين انسان و ميمون را، بله انسان با ميمون مشترکاتي دارند، انسان با درخت مشترکاتي دارد در بخش تغذيه و تنميه و توليد؛ اما مشترکاتي که با فرشته‎ها دارد چرا آنجا را ‎نمي‎سنجيد.

يک سلسله اموري است که در انسان‎ها هست که اصلاً در هيچ حيواني از حيوانات شرق و غرب عالم دريايي و صحرايي و هوايي نيست و آن اين است که انسان قواعد کلّيه را درک مي‎کند. ميلياردها ميليارد حيوان چه در دريا چه در صحرا چه در فضا چه در آسمان چه در زمين ممکن است پيدا بشوند اينها در بخش‎هاي حسّ هستند تغذيه هستند تنميه هستند توليد هستند مانند آن، اما هيچ حيواني قضاياي کلّي و علمي را درک نمي‎کند. قضاياي شخصي را درک مي‎کند، يک؛ قضاياي جزئي را درک مي‎کنند، دو؛ با هيچ کدام از اينها علم درست نمي‎شود. قضاياي شخصي مثل اينکه فلان شخص رفت، فلان شخص آمد، اين با اين علم حاصل نمي‎شود. قضاياي جزئي مثل بعض الانسان کذا، بعض الحيوان کذا، موجبه جزئيه است يا سالبه جزئيه است با دو تا موجبه جزئيه هرگز نمي‎شود قياس تشکيل داد. «الجزئيين لا يکون قياس». در هر استدلال و برهاني الا و لابد بايد يک قضيه کلّي باشد و هيچ حيواني کلّي درک نمي‎کند. مثلاً بگويد هر دو دو تايي چهارتاست، هر عدلي محبوب است، هر ظلمي مبغوض است، هر کذا، همه کذا اينها کليات است. هيچ حيواني از حيوانات دريايي صحرايي هوايي قضيه کلّي درک نمي‎کند کلّي مخصوص انسان است و ملک.

اينهايي که مي‎گويند انسان با ميمون هشتاد درصد مشترکات دارد، اما اين برای تنِ انسان است. اما اين ﴿وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي﴾،[14] کلّي را درک مي‎کند يک حيوان در شرق و غرب عالم پيدا نمي‎شود که کلّي درک بکند. کجا انسان مي‎تواند نسل قبلي او ميمون يا امثال ميمون باشد؟! اگر کسي دائماً در حرَم و حريم آزمايشگاه موش بگردد، بله، رهآوردش همين است. فتواي درمان و بيماري را از آزمايشگاه موش بخواهد اين ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ﴾ را درک نمي‎کند و اگر در حريم مشترکات بين انسان و حيوان، انسان و دام و مانند آن جستجو کند، اين انسان را نمي‎شناسد و هرگز انسان‎شناس نخواهد بود. اما اگر به امتداد رشد انسان از بخش جماد و نبات و حيوان بگذرد به بخش ملکوتي‎اش برسد يک ذرّه بين انسان و غير انسان مشترک پيدا نمي‎کند. آن مرز مشترکات انسان و ملائکه است که اگر اين باشد «لَصَافَحَتْهُمُ الْمَلَائِكَة».[15]

پرسش: ...

پاسخ: نه، بيشتر يعني بيشتر! بيشتر قرآن يعني بيشتر قرآن دارد معنويت را مي‎گويد، اخلاق را مي‎گويد، وحي را مي‎گويد، ادب را مي‎گويد. شکم و اينها را که نمي‎گويد. آنجا که سخن از عدل است سخن از بيشتر نيست. آنجا که شکم است بله، بيشتر است؛ يعني بخش مشترکات است. وقتي هر آيه را باز مي‎کنيد وحدانيت خداي سبحان است، هر آيه را باز مي‎کنيد عالم هدفي دارد، هر آيه را باز مي‎کنيد وحي و نبوت است؛ اينها ذره‎اي مشترک بين انسان و حيوان نيست.

يک بيان نوراني مرحوم شيخ مفيد(رضوان الله تعالي عليه) در کتاب شريف أمالي‎ از وجود مبارک امام معصوم(سلام الله عليه) نقل مي‎کند فرمود چرا اين جا هستی؟ چرا درها باز است چرا نمي‎روي؟ فرمود اگر کسي به حسب ظاهر ايمان بياورد و عمل صالح نداشته باشد، «مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ فَلَنْ يَلِجَ مَلَكُوتَ السَّمَاءِ»؛ فرمود درهاي ملکوت باز است چرا نمي‎رويد؟ چرا ايستاديد؟ چرا نشستيد؟ اين بيان نوراني امام است.[16] مرحوم مفيد در أمالي اين «وَلَجَ يلِجُ» را نگاه کنيد، «ولوج»؛ يعني ورود. فرمود درها باز است چرا نمي‎رويد؟! چرا نشستيد؟! اگر کسي بخواهد عقل نظري او کامل بشود، راه حوزه و دانشگاه است عقل عملي او باز بشود راه مسجد و حسينيه است. عقل نظري؛ فهم يعني فهم انديشه، اجتهاد، با استدلال و برهان بالا مي‎آيد. عقل عملي که «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَان وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجنان»،[17] با سجده بالا مي‎آيد، با نماز شب بالا مي‎آيد، با درست گفتن و درست رفتن و بيراهه نرفتن و راه کسي را نبستن.

فرمود: «لَا يَكْمُلُ الْعَقْلُ إِلَّا بِاتِّبَاعِ الْحَقِّ»؛[18] اگر بخواهيم عقل نظري انديشه‎ورز کامل بشود، راهش درس و بحث است. بخواهيم عقل عملي که «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَان» کامل بشود، راهش سجده است نماز شب است عمل صالح است اطاعت است عبادت است. فرمود شما يک ذره مشترک بين انسان و حيوان نداريد.

پرسش: ...

پاسخ: تسبيح او صبغه تکويني اوست. اگر کسي وارد ملکوت عالم بشود صداي آنها را هم مي‎شنود. هم مرحوم شيخ طوسي از ما، هم جناب زمخشري از آنها هر دو در ذيل آيه: ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ فَهِيَ كَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً﴾؛[19] چون دارد که ﴿وَ إِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ﴾،[20] سوره مبارکه «بقره»؛ هر دو نقل کردند که وجود مبارک پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) فرمود: قبل از اينکه من پيغمبر بشوم، هر وقت عبور مي‎کردم سنگي آنجا بود هر وقت مرا مي‎ديد سلام مي‎کرد «إِنِّي لَأَعْرِفُهُ الْآن‏»؛ الآن هم آن سنگ را مي‌شناسم. اگر کسي وارد ملکوت بشود با ملکوتيان آشناست و صداي تسبيح آنها را مي‎شنود. فرمود هر وقت مي‎گذشتم «كَانَ يُسَلِّمُ عَلَيَّ قَبْلَ أَنْ أُبْعَثَ إِنِّي لَأَعْرِفُهُ الْآن‏»؛[21] الآن هم من آن سنگ را مي‎شناسم. فرمود چرا وارد نمي‎شويد؟ راه که باز است. راه هم هست در هم باز است. چرا نشستيد؟

اين است که اين حيات‎شناسان عزيز دانشگاهي خيلي تلاش و کوشش مي‎کردند اجرشان با خدا، مسلمان و متدين و مؤدّب هستند؛ منتها راه تحقيقشان از راه آزمايشگاه موش عبور کرده است، اين راه نيست. اين را اگر شما بخواهيد يک دکتر را با همتايانشان بسنجيد بايد دکتر را با دکترها بسنجيد، نه دکتر را با دبستاني و دبيرستاني و دانشگاهي و فوق ليسانسي. انسان را خواستيد بشناسيد با فرشته‎ها بايد بسنجيد. آن بخش بدني و مادي انسان است. اين بيان نوراني امام سجاد که در ايام شهادت آن حضرت هستيم، وجود مبارک امام سجاد فرمود در فخر انسان دانشمند همين بس که ذات اقدس الهي وقتي نام علما را مي‎برد با ملائکه يکجا ذکر مي‎کند. فرمود: ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ﴾[22] اين بيان نوراني حضرت است. فرمود علما را که قرآن کريم نام مي‎برد با ملائکه نام مي‎برد، براي اينکه اينها با ما مشترکات دارند.[23]

اگر کسي خواست انسان را بسنجد که بدنش را نمي‎سنجد تا بگوييم هشتاد درصد با بوزينه شريک است. آن جا که وحي، برهان، سجده، شکر، توحيد و براهين الهي را اقامه مي‎کند آنجا را بايد سنجيد. يک مشترک بين انسان و دام نيست.

پرسش: ...

پاسخ: آن به تعليم وجود مبارک سليمان است، او اگر با سنگ هم حرف بزند سنگ هم حرف مي‎زند. اين از ناحيه وجود مبارک سليمان است که فرمود: ﴿عُلِّمْنَا مَنطِقَ الطَّيْرِ﴾،[24] و يادش هم مي‎دهند وگرنه آنها اين طور نيستند که بفهمند. يک حيوان در سراسر عالم پيدا شده که حرف سليمان را ياد گرفته و گفته است. اين طور نيست که حالا حيوانات ديگر اين طور باشند وگرنه «لو کان لبان».

غرض اين است که اصرار قرآن در معرفي انسان اين است که ما انسان را تنها نگذاشتيم، اسرار عالم را در درون او قرار داديم، يک؛ به وسيله وحي اين اسرار را شکوفا کرديم، دو؛ اين هر دو راه را مي‎بندد و بيراهه مي‎رود، سه. هم در سوره مبارکه «روم» فرمود ما او را تنها نگذاشتيم و تبديل‌پذير هم نيست هم «کان تامه» دارد هم «کان ناقصه» دارد، فرمود ما انسان را با فطرت آفريديم و تغييرپذير هم نيست. آيه سي سوره مبارکه «روم» اين است: ﴿فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتي‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها﴾، يک؛ ﴿لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ﴾، دو؛ اين به فطرت توحيدي خلق شده است، يک؛ عوض شدني هم نيست، دو؛ هيچ کس عوض نمي‎کند؛ نه خدا و نه غير خدا. غير خدا عوض نمي‎کند چون توان آن را ندارد. خدا عوض نمي‎کند چون به احسن وجه خلق کرد. اين «لا» لاي نفي جنس است ﴿لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ﴾ هيچ قابل عوض نيست. نه خدا عوض مي‎کند، چون به احسن وجه آفريد. نه غير خدا، چون توان آن را ندارد. اين با فطرت خلق شده است. شرق عالم و غرب عالم يک انسان بي‎فطرت نخواهيم داشت. در درون هر کسي اين لوح زرّين نوشته است که خدا هست و واحد است و لاشريک له. در درون هر کسي هست. ﴿لا تَبْديلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ﴾، اين از راه فطرت.

از راه برهان و عقل هم در بخش پاياني سوره مبارکه «نساء» که قبلاً چند بار بحث شد آمده است که اين عقلانيت وحياني همين است که عقل را قرآن آن قدر بها مي‎دهد بها مي‎دهد بها مي‎دهد که با خدا ديالوگ کند گفتگو کند؛ اگر عقل باشد. در بخش‎هاي پاياني سوره مبارکه «نساء» آيه 165 اين است؛ فرمود ما انبياي فراواني فرستاديم شرق عالم و غرب عالم هيچ زمان و زميني نيست که حجت نباشد يا پيغمبر است يا امام است يا علمايي هستند که جانشين او هستند: ﴿إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فيها نَذيرٌ﴾،[25] خدا بشر را بدون وحي و بدون حجت رها نمي‎کند. اين برهان عقلي است عقل را ببينيد که چه پايگاهي دارد؟! در بخش پاياني سوره «نساء» يعني آيه 165 اين است فرمود ما انبياي فراواني فرستاديم: ﴿رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنذِرِينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَي اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُل﴾؛ خدا مي‎فرمايد اگر ما انبيا نفرستيم کتاب آسماني نفرستيم وحي نفرستيم، عقل عليه منِ خدا استدلال مي‎کند مي‎گويد تو که مي‎داني ما به کجا مي‎رويم و ما بي‎خبريم چرا راهنما نفرستادي؟! تو که مي‎داني ما از کجا آمديم و ما نمي‎دانيم چرا راهنما نفرستادي؟! اين عقل است. عقلي که بتواند با خدا گفتگو کند اين معيار حجيت است. ﴿لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَي اللّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُل﴾، اين «بَعد» ظرف است و ظرف مستحضريد که مفهوم ندارد مگر در مقام تحديد. اينجا چون مقام تحديد است مفهوم دارد. پس عقل آن قدر قدرت دارد که با خدا گفتگو کند؛ البته اين در فصل سوم است نه در فصل اول. فصل اول که مربوط به ذات اقدس الهي است که کسي دسترسي ندارد. اوصاف ذاتي خدا که نامتناهي است و عين ذات است کسي دسترسي ندارد؛ اما ظهور حق، فعل حق، تجلي حق، ياد حق نام حق اينها در دسترس عقل است که فرمود عقل اين قدرت را دارد که با خدا احتجاج کند.ظ

«و الحمد لله رب العالمين»

[1] . سوره انسان، آيه8.

[2] . سوره مريم، آيه9.

[3] . سوره مريم، آيه4.

[4]. سوره قيامت، آيه37.

[5] . الکافی(ط ـ الإسلامية)، ج1، ص136.

[6]. ر.ک: دلائل الإمامة(ط ـ الحديثة)، ص111؛ الإحتجاج علي أهل اللجاج(للطبرسي)، ج‏1، ص98؛ «.. .ابْتَدَعَ الْأَشْيَاءَ لَا مِنْ شَيْ‏ءٍ كَانَ قَبْلَهَا...».

[7] . شرح المنظومة، ج‏1، ص256.

[8] . سوره قيامت، آيات36 و 37.

[9]. سوره اسراء، آيه85.

[10] . سوره زمر، آيه62.

[11] . سوره سجده، آيه7.

[12] . سوره طه، آيه50.

[13] . سوره فاطر، آيه10.

[14] . سوره إسراء، آيه85.

[15] . تهذيب الأحكام (تحقيق خراسان)، ج‏6، ص24.

[16] . الأمالي (للمفيد)، النص، ص184.

[17]. الكافي (ط ـ الإسلامية)، ج‏1، ص11.

[18]. نزهة الناظر و تنبيه الخاطر، ص83.

[19] . سوره بقره،آيه74.

[20]. سوره بقره،آيه74.

[21]. بحار الأنوار (ط ـ بيروت)، ج17، ص372.

[22]. سوره آلعمران، آيه18.

[23] . التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام، ص625.

[24]. سوره نمل، آيه16.

[25] . سوره فاطر، آيه24.